Artykuł - Stres we wczesnej adolescencji
Gdy mówimy o zmianach w zachowaniu dorastającej młodzieży, mamy zwykle na myśli te, które wiążą się bezpośrednio z pomyślnymi przemianami; pamiętajmy także o istnieniu czynników zakłócających rozwój, do których kwalifikuje się stres.
Renata Uliszewska, Agnieszka Mysińska, Katarzyna Abratańska
Stres we wczesnej adolescencji
Stres i wynikające z niego trudne sytuacje w życiu młodego człowieka, a także poznanie sposobów radzenia sobie z jego następstwami nie są bynajmniej wynalazkiem ostatnich lat. Zgodnie z definicją stresu psychologicznego, jednostka doznaje tego stanu, gdy zostaje zakłócona równowaga pomiędzy zasobami bądź możliwościami jednostki z jednej strony a wymaganiami otoczenia z drugiej. Jednak istniejące indywidualne różnice pomiędzy ludźmi sprawiają, że to samo wydarzenie dla jednej osoby może być stresujące, a dla innej nie. Sposób zachowania się w sytuacjach stresowych odnosi się również do indywidualnego zróżnicowania dyspozycji, które to zachowanie determinują. Za wystarczająco stresujące przeżycia, które w dużym nasileniu występują we współczesnym świecie, można uznać te związane między innymi z przemocą w rodzinach, przestępczością, terroryzmem. Dotyczą one zarówno najmłodszych, jak i starszych uczniów szkół podstawowych oraz gimnazjów i liceów.
Kiedy mówimy o okresie adolescencji, mamy niewątpliwie na myśli czas różnorodnych przemian, czas, kiedy przed młodym człowiekiem stoją poważne zadania rozwojowe. Gwałtowne zmiany, charakterystyczne zwłaszcza dla pierwszego okresu adolescencji, bardzo wyraźnie jawią się zarówno na tle biologicznym, jak i społecznym. Zjawiska, które towarzyszą dojrzewaniu, stanowią wyjątkowo burzliwy proces transformacji. Jest to trudny czas, który dotyczy nie tylko osób bezpośrednio podlegających naturalnej kolei rozwoju, w cały ten bowiem proces jest uwikłane otoczenie. Są to rodzice, nauczyciele, wychowawcy itp., którzy występują w roli obserwatorów i współuczestników wkraczania wychowanków w dorosłe życie. Ich zakres wiedzy i umiejętności stanowi niewątpliwie istotny czynnik oddziałujący na dalszy bieg życia dojrzewających ludzi.
John C. Coleman pisze: Gotowość młodego człowieka do zmierzenia się z nowymi zadaniami oraz zaakceptowania następujących w okresie adolescencji zmian emocjonalnych oraz innej pozycji społecznej zależy od wielu czynników: wpływa na nią zarówno sytuacja rodzinna, jak i perspektywy edukacyjne czy indywidualne tempo dorastania. Okres dojrzewania oznacza zmiany fizjologiczne i ma charakter hormonalny. Dojrzewanie płciowe wpływa na zachowanie i osiągnięcia młodego człowieka, powoduje bowiem poczucie inności. U chłopców następuje z jednej strony gwałtowny wzrost siły i wytrzymałości, z drugiej zaś ujawnia się w silnym stopniu nieśmiałość. Szczególna wrażliwość tego okresu przejawia się w wahaniach nastroju, odczuwaniu niepokoju, poczucia niezręczności, konfliktowości, nieracjonalności, irytacji, napięcia, a nawet złości.
*
Przemiany fizjologiczne związane z dojrzewaniem płciowym wpływają na życie umysłowe, a więc na rozwój poznawczy. Rodzi to konsekwencje w postaci przemian w ocenie własnego wizerunku, wpływa na motywację i osiągnięcia w nauce. Okres adolescencji jest bogaty zarówno w znaczące wydarzenia czy też zadania rozwojowe, jak i zagrożenia, budzące niepokój zwłaszcza u rodziców. Presja ze strony organizmu i środowiska uniemożliwia niestety uniknięcia często przykrych doświadczeń. Tymi, którzy mogą je złagodzić, są ,czy też powinni być, pedagodzy i wychowawcy.
Rola dorosłych wymaga jednak nawiązania kontaktu emocjonalnego, ten zaś w okresie dorastania wydaje się bardzo trudny. Jednakże czas dojrzewania to nie tylko konflikty z dorosłymi, ale także konflikty niwelowane przez dorosłych. Dojrzewający młodzi ludzie buntują się i przejawiają często nieprzystosowawcze formy zachowań, ale są też ciekawi świata i mają swoje pasje. Aby odpowiedzieć na pytanie: kim jestem – muszą zmagać się ze stresem. Muszą podejmować wysiłek sami (często z własnej woli), przyjmowanie bowiem pomocy może wywołać u nich poczucie niższości i zależności. Nieradzenie sobie ze stresem, a także warunki jego powstawania mogą istotnie się przyczynić do nieprawidłowego zaspokajania potrzeb typowych dla tego wieku, co w konsekwencji rodzi zachowanie o zaburzonym charakterze.
Współczesny świat jest pełen czekających na młodzież pułapek. Cała współczesność – media, Internet, presja środowiska, złe wzorce wychowawcze lub ich brak mają ogromny wpływ na rozwój. Niestety jest to zazwyczaj wpływ negatywny. Kiedy młodzi ludzie są pozostawieni samym sobie, nie potrafią odnaleźć się w tym chaosie. Rodzice, skazani na coraz dłuższe pozostawanie w pracy, nastawieni na robienie kariery zawodowej i pogoń za pieniądzem, nie znajdują już czasu dla swoich dzieci. Nauczyciele i wychowawcy, zmuszeni do realizowania programów szkolnych w przepełnionych klasach, nie mają czasu na wychowywanie.
W tej sytuacji młodzi ludzie są zmuszeni do pokonywania samotnie wielu problemów – częstokroć ich przerastających. Brak doświadczenia w radzeniu sobie ze stresem i brak pozytywnych wzorców powoduje, że uciekają się do obniżenia nieprzyjemnego napięcia w sposób najbardziej dostępny i najłatwiejszy. Sięgają więc po używki uzależniające: alkohol, narkotyki, środki odurzające, papierosy lub zamykają się we własnym świecie wykreowanym przez Internet lub gry komputerowe. Złe wzorce zachowań zaobserwowane u rodziców, wychowawców, rówieśników czy u swoich idoli stają się ich własnymi zachowaniami.
*
Jedną ze strategii radzenia sobie ze stresem jest agresja, która pozwala obniżyć napięcie. Jej przejawy – napady, pobicia, akty wandalizmu – obserwowane na co dzień, częstokroć są tragiczne w skutkach i to nie tylko dla samych ich ofiar. Uleganie wpływowi grupy, zwłaszcza nieakceptowanej społecznie, która zapewnia wsparcie i bezpieczeństwo młodemu człowiekowi, jest również efektem trudności czy też braku umiejętności w radzeniu sobie ze stresem. Takimi grupami są sekty lub gangi młodzieżowe. Grupy te akceptują nowicjusza takim, jakim jest, pod jednym warunkiem: podporządkowania się regułom zachowania przyjętym przez jej pozostałych członków. Niespełnienie stawianych wymagań może spowodować odrzucenie przez grupę, a tego młodzi ludzie boją się najbardziej, zwłaszcza że już zostali odrzuceni przez rodzinę lub szkołę. Pozwalają więc świadomie manipulować sobą.
Najbardziej niebezpieczne wydaje się to, że gdy strategie te okazują się skuteczne w przezwyciężaniu stresu, mogą się utrwalić. Można przyjąć, że ludzie nawykowo stosują te same, stałe wzorce radzenia sobie z sytuacjami stresowymi o podobnych właściwościach.
Inny rodzaj strategii w radzeniu sobie ze stresem polega na odwracaniu uwagi od sytuacji stresowej poprzez wypieranie, odrzucanie i zaprzeczanie bądź zniekształcanie docierających informacji stresowych. Ta obrona ma nie dopuścić do sytuacji, w której miałby się ujawnić stres. Wybór strategii z reguły jest podyktowany predyspozycjami osobowościowymi i rodzajem sytuacji stresowej. Nieefektywne strategie radzenia sobie ze stresem mogą prowadzić do zaburzeń zachowania, które można podzielić na cztery grupy:
• stwarzające zagrożenia ludziom lub zwierzętom,
• niszczenie mienia,
• kłamstwo oraz kradzież,
• łamanie powszechnych zasad postępowania.
Agresywne zachowania mogą przybierać formę brutalnego, zagrażającego czy zastraszającego zachowania. Dzieci bądź nastolatki mogą inicjować walki, używać broni (kije, cegły, noże, rozbite butelki, broń palna), być okrutnymi dla ludzi czy zwierząt, kraść, zmuszać do zachowań seksualnych. Fizyczna przemoc może przybrać formę gwałtu, morderstwa, a nawet samobójstwa.
Rozmyślne niszczenie cudzej własności jest charakterystyczną cechą zaburzenia zachowania i może się przejawiać w umyślnym podpalaniu z zamiarem dokonania znacznych zniszczeń, a także w niszczeniu własności prywatnej i społecznej: wybijaniu szyb w samochodach i na przystankach, wandalizmem w szkole. Kłamstwo i kradzież mogą się przejawiać w powszechnych formach zachowania: włamaniach do mieszkań i samochodów, łamaniu przyrzeczeń w celu osiągnięcia dóbr materialnych lub przywilejów albo w celu ominięcia zobowiązań.
Jak widać, konsekwencje frustracji lub też nieumiejętności radzenia sobie ze stresem czy radzenia sobie w sposób niewłaściwy, nieakceptowany społecznie mogą przybierać różne formy. Są one mniej lub bardziej niebezpieczne dla młodzieży. Jest ważne, abyśmy potrafili zauważyć problemy młodzieży we właściwym momencie i w odpowiednim czasie pomóc. Zrozumienie poszczególnych etapów rozwojowych, kryzysów tożsamości, przez które przechodzą młodzi ludzie, może się stać bardzo pomocne w pracy z młodzieżą i podsuwać cenne rozwiązania. Odpowiednie wsparcie dorosłych może w znacznym stopniu się przyczynić do zapobiegania zaburzeniom i stanowić znaczące działanie prewencyjne.
Renata Uliszewska
Agnieszka Mysińska
Katarzyna Abratańska